Horowitz. Niespotykany, nietypowy, osobliwy.

Ryszard Horowitz, Życie niebywałe. Wspomnienia fotokompozytora, wyd. Znak, Kraków 2014

Niebywałe, wyjątkowe, niespotykane, nietypowe, rzadkie, osobliwe. 

Autor: Nie trzeba przedstawiać, oczywiście. Wyłania się z książki jego obraz, oczywiście.

Na planie zdjęciowym dla Rodier, Pyla-sur-Mer, Francja, 1972. Fot. Emil Laugier. Dzięki uprzejmości R. Horowitza. 

Podtytuł: Zważywszy, że tytułem właściwie jest samo nazwisko autora, za podtytuł należy uznać całość faktycznego tytułu: Życie niebywałe. Wspomnienia fotokompozytora. Całość wskazuje na bardzo osobistą wypowiedź i specyficzny ton opowieści. Każdemu wszak przytrafiają się rzeczy bywałe i niebywałe w życiu, to kwestia podejścia i interpretacji znaków. Co prawda, Ryszard Horowitz miał do tej pory życie interesujące, pełne zbiegów okoliczności i przypadków, autor wspomnień przekonuje, że bardziej niż inni. Ma do tego pełne prawo, opowiada nam o sobie w pierwszej osobie, tak jak pamięta i własnym sposobem. Fotokompozytor to słowo wymyślone przez samego Horowitza, można uznać za przydomek, własną szufladkę w historii sztuki.

Zdjęcia: 126 z czego połowa to pamiątkowe ujęcia przyjaciół, rodziny, spotkanych i znajomych. Druga połowa to twórczość: od pierwszego zdjęcia w czarnobieli przez kompozycje graficzne po najbardziej znane fotomontaże czy jak woli autor: fotokompozycje. Kilka dosłownie ujęć nie jest autorstwa Horowitza, a wtedy są to zdjęcia innych członków rodziny, przyjaciół, m.in. Janusz Fogler, Richard Avedon. Zdjęcia są w niespotykany sposób umiejscowiony w książce. Oglądając stronę z fotografią, widzimy często więcej zdjęć, jakby czekały w stosiku na stole. Widoczna jest jedna, która przykrywa kolejne. Przewracamy kartkę i oto kolejne zdjęcie ze stosu, i tak dalej. Zabawna kontekstami i komponowaniem najwyraźniej pasuje do natury autora wspomnień, co wychwycił autor koncepcji graficznej i projektu Maciej Buszewicz. 

Stron: 444. Plus dziewięciostronicowy indeks osób oraz pięciostronicowe kalendarium. Obydwa szalenie przydatne, ułatwiające odnalezienie się na osi czasu.

Grupa docelowa: każdy komu nazwisko Horowitz mówi „coś”, warto to „coś” pogłębić czytając tę publikację. Jest to pozycja dla miłośników wspomnień i biografii, tych co uwielbiają jazz oraz sztukę jako taką. Jest to też znakomite świadectwo o Holokauście i jego późniejszego upamiętniania. Są też wątki około fotograficzne, w przyswajalnej ilości.

Wygląda po prostu na to, że nie trafiłam w grupę docelową. Może jest za późno dla mnie na tę publikację. Gdybym mogła ją przeczytać 20 lat wcześniej, gdy sztuka Siudmaka, Beksińskiego (malarstwo) i Horowitza przejmowała, emocjonowały historie płynące z bohemy krakowskiej, tej fin de sciecle’u ale i te z Piwnicy, wówczas byłaby to pewnie biblia: kogo słuchać, kogo oglądać, jak żyć. Może gdybym sięgnęła po nią za lat 40, wówczas doceniłabym pamięć, drobiazgowość oraz łut szczęścia autora, może oklaskiwałabym dystans i umiejętne określenie-się autora w modach i trendach. Ale czytałam ją teraz i stoję przed trudnym zadaniem opowiedzenia o niej. Horowitz wielkim artystą jest. A teraz zajrzyjmy do wątków fotograficznych, bo to one mnie głównie interesują. 

Przypadkowy autoportret powstały w czasie sprawdzania, czy aparat poprawnie działa, lata 70. Dzięki uprzejmości R. Horowitza. 

Horowitz jest fotografem o uznanej renomie światowej. O dystansie do samego siebie – jak uznaje sam autor, świadczy publikacja pierwszego zdjęcia, które świadomie wykonał. Niespecjalnie się zgadzam z tym, o czym świadczy ten gest. W trakcie lektury jeszcze kilkukrotnie bardzo zmarszczyłam brwi, nie chodzi bynajmniej o wartościowanie czy ufność wobec autora. Może to kwestia wychowania, może kwestia otoczenia, może dobór nauczycieli w liceum, nie wiem skąd wzięła się reakcja na kilka stwierdzeń autora, dość, że przypomniała wspomnienia i opowieść o pracy Daniela Libeskinda. Podobnie słowa na temat twórczości własnej, które odsłaniają idee stojące za projektami, spójne nastawienie do historii, podobna wizja talentu i kariery oraz wreszcie zbliżony stosunek do zmarłych (Tak, zmarłych, wspomnieniowo, może dlatego, że kogo nie pytam ostatnio - to uznajemy, że się u nas tak nie mówi. Cała kwestia w tym, gdzie jest 'tutaj' i kto uznaje.) 

Wizja talentu i artyzmu przebija mocą i zdecydowaniem poczucie absolwentów uczelni artystycznych o setki procent. Tej afirmacji można wręcz zazdrościć. Szczególnie podobieństwo ze wspomnieniami Libeskinda rzucają cień wątpliwości, czy być może to po prostu podejście nie cechuje polskich emigrantów, którzy wprowadzili w życie ów amerykański sen, dotarli na szczyty i stamtąd do nas mówią? Z drugiej jednak strony - dystans jest i to autentyczny. Świadczy o tym ilość kapitalnych zdjęć, pamiątkowych, przypadkowych, turystycznych, albumowych. Wyłania się z nich człowiek ze świetnym poczuciem humoru, eksperymentujący, bawiący się aparatem. Ciekawe czy podobnych ujęć ma Horowitz więcej, czy te opublikowane to już wszystkie, to byłby interesujący zdaje się materiał... [z paczki prasowej z wydawnictwa wybieram do ilustracji recenzji tylko te "naj". Znacie takiego Horowitza?]   

Przy pracy nad „Park Avenue”, 1986. Dzięki uprzejmości R. Horowitza. 

Pod górę z tą fotografią. Taka oczywista a taka nieznana.

Szalenie interesującym rozdziałem książki jest ten poświęcony wspomnieniom studiów na Pratt Institute. W końcu jakoś historie płynące z krakowskiej ASP są jakoś rozpoznane, tu i ówdzie się przewinęły, ale o Polaku w Pratt, studencie Brodovitcha i Avedona – nie! Apetyt przerósł lekturę i pozostał ciągle głód. Wiemy jakie zadania stawiał Alexey Brodovitch, ale jaki właściwie był? Co mówił kolegom na korekcie? Kto i jak uczył na Pratt? Jak pracował Avedon? Jak się pracowało z nim? Czy Day-Lewis i Meyerowitz, kumple z roku, byli pilnymi studentami? Czy pracowało się w atmosferze nabożnej zgody z profesorami czy przechodzili bunt młodzieńczy, w końcu wraz z autorem, czytelnik trafia na Pratt w burzliwych latach 60-tych.  Bez związku?

Kontynuując wątek 'niebywałych' portretów: zapewne takich Horowitza, Day-Lewisa i Meyerowitza też nie znaliście. Zdjęcie wykonał Richard Avedon. A jakże. 

Fotografowie wymieniani we wspomnieniach są zawsze scharakteryzowani, opisani – co robili oraz jak. Mamy zatem recenzję prac Avedona czy Foglera poczynione przez Horowitza, który swoją drogą w innym miejscu utyskuje na żenujący poziom krytyki artystycznej. Charakterystyka i przebieg twórczości tych wielkich fotografów trochę mnie dziwi. Inne nazwiska są wrzucone z całą absolutnie pewnością rozpoznawalności przez czytelnika. Mick Jagger czy Steven Spielberg może faktycznie nie wymagają opisania. Być może to przewrażliwienie mojego oka, stąd dziwienie się dlaczego przedstawiać należy sylwetkę Avedona, bądź co bądź giganta, a wszech znani są Danuta Rinn, Wojciech Pszoniak, Agnieszka Holland. Może to kwestia dobrania grupy docelowej – jako obywatela Polski, średniego wieku, o ogólnej orientacji w kulturze popularnej, w tym szczególnie telewizyjnej. Wówczas w pewnym sensie zrozumiałe staje się, (skoro już ustaliliśmy, że jestem przewrażliwiona na pozycję fotografii w popkulturze), opisanie Macieja Plewińskiego, jako po prostu syna wielkiego fotografa. Znowu, chciałabym raczej z pierwszej ręki usłyszeć co charakteryzowało pierwsze prace Macieja, coś poza posiadaniem słynnego ojca?

W lustrze, 1971. Dzięki uprzejmości R. Horowitza. 

Jako art director w Grey Advertising, Nowy Jork, 1966. Dzięki uprzejmości R. Horowitza. 

Z pewnością błędem jest sięganie po książkę tylko w poszukiwaniu wątku fotograficznego. Autor spisał wspomnienia, których elementem jest jego praca zawodowa. Ależ to życie jego było barwne, a fotografia koniec końców sprowadzona jest do ot-po prostu zawodu wykonywanego. Krótko i rzeczowo na temat techniki, awansów, podwyżek, angaży, ale mnóstwo i opisowo na temat znajomości, które poprzez pracę się wywiązały. Przeskok ze studiów w wir znajomości i society nowojorskiej także pozostawia niedosyt i pytania. Nie mamy w końcu pojęcia jak się realizuje amerykański sen, jak się zostaje wziętym fotografem w Nowym Jorku (fragment książki poniżej to właściwie jedyny jakoś przybliżający do tej idei). Mamy przed oczami wycinek wspomnień. Klucza upatruję trochę w zdaniu, jakie wypowiedział do Horowitza absolutny gigant fotografii, Andre Kertesz: 
AK: A czym się pan zajmuje?
RH: Jestem fotografem.
AK: A to mnie nie interesuje. 
O pracy i studiach opowiada tylko, gdy jest coś - jak w tytule - niebywałego. Fotokompozycje, czy tzw. cyklopia fotografia, nowatorskie pomysły do reklamy są szerzej omówione. Zwykłe życie zawodowe, 'bieżączka', codzienność już nie. Wspomnienia Horowitza, nie fotografa czy fotokompozytora. 
Zaznaczyłam w książce masę fragmentów, głównie do cytowania czy niezgody. Walczę z tą recenzją już dłuższą chwilę. Nie zgadzam się z podejściem Horowitza do bardzo wielu spraw na temat fotografii, krytyki artystycznej, sztuki w ogóle. Ale po wyczerpującej potyczce wewnętrznej postanawiam nie polemizować. Nie od tego są wspomnienia. Spróbuję zapisać się na wywiad, by wyklarować sobie pewne sprawy. Państwa tymczasem zostawiam z lekturą. 

Linki:

Strona autorska Ryszarda Horowitza

Sylwetka Horowitza w Culture.pl, w Wikipedii

książka do kupienia - ZNAK

Ryszard Horowitz. „Życie niebywałe. Wspomnienia fotokompozytora”, fragment rozdziału pt. „Fotograf snów”, str. 206-210.

Otwierając własne studio, wyobrażałem sobie, że już pierwszego dnia zostanę zasypany zleceniami – klienci będą walić drzwiami i oknami, telefony będą się urywały, a ja nie będę nadążał z realizacją projektów. A nawet jeśli nie byłem aż takim optymistą, sądziłem jednak, że skoro wielu moich kolegów z Pratt pracowało w agencjach reklamowych i ilustrowanych wydawnictwach, dzięki ich rekomendacjom rozbuduję sieć kontaktów i przynajmniej spłacę pozaciągane długi. Nic bardziej mylnego! Panowała cisza jak makiem zasiał, co przy Piątej Alei jest zjawiskiem dość niespotykanym.

Przez pierwsze miesiące zacząłem powoli dostawać niemal wyłącznie zlecenia na tak zwane editorials – zdjęcia towarzyszące artykułom w bogato ilustrowanych magazynach. Na brak prestiżu nie mogłem narzekać. Kilka la t po tym jak – mimo wstawiennictwa Avedona – Marvin Israel odrzucił moje prace, udało mi się w końcu zadebiutować na  łamach wymarzonego

„Harper’s Bazaar”. Nobilitacja moich prac wynikała nie tylko z wysokiego poziomu artystycznego pisma, które w duchu Brodovitcha inspirowało cały fotograficzny i designerski świat. Dziś, w dobie wielkiej dbałości o prawa autorskie, może się to wydać zaskakujące, ale „Bazaar” był jednym z pierwszych magazynów, w których podpisywano autora zdjęć. Fotograf przestawał być anonimowym wykonawcą pomysłów grafika, co na początku samodzielnej kariery miało dla mnie niebagatelne znaczenie. Publikowanie na tych łamach było dla fotografa dowodem uznania, ale zarazem również trudną do przecenienia promocją.

Moja pierwsza praca zamieszczona w piśmie „Bazaar” to czarno-białe zdjęcie przedstawiające wewnętrzną część dłoni z odbitą na niej średniowieczną ryciną. Obrazowało rodzaj mistycyzmu towarzyszącego żmudnemu odczytywaniu linii papilarnych. Zdjęcie podpisane było prosto: Horowitz. Ledwie numer magazynu ujrzał światło dzienne, dzwoni telefon. Odbieram z nadzieją, że właśnie zaczął się czas pochwał i nowych zamówień, a tu zimny prysznic – obcy facet z miejsca robi mi awanturę. „Jakim prawem pan podpisuje swoje prace moim nazwiskiem?! Przecież to JA się nazywam Horowitz!” Okazało się, że był to Irving Horowitz, dużo starszy ode mnie fotograf, dość znany, choć nieszczególnie oryginalny. „Jeśli faktycznie ktoś nas ze sobą pomylił, powinien być pan raczej zadowolony!” – odkrzyknąłem z arogancją, na jaką stać chyba tylko  rozpoczynających karierę artystów, i trzasnąłem słuchawką. Więcej nie zadzwonił, ale od tego czasu pilnowałem, by podpisywano mnie pełnym imieniem i nazwiskiem.

Debiut na łamach „Harper’s Bazaar” bardzo mi pomógł. Wiele osób do dziś pamięta fotografie, które tam opublikowałem. Często też są zamieszczane w kolekcjach prezentujących dorobek fotograficzny tamtych czasów. W końcu udało mi się nawiązać nowe kontakty, dzięki którym przygotowywałem materiały typu editorials również dla „Esquire”, „Look Magazine”, „Time” czy „Life”, a w prasie biznesowej dla „Money” i „Fortune Magazine”.

Jeśli na początku samodzielnej kariery miałem powód do narzekań, to tylko jeden: zarobki. Za zdjęcia ilustracyjne na zamówienie płacono całkiem nieźle – stawki podobne były do dzisiejszych, a koszty utrzymania o wiele niższe. Tyle tylko że teraz byłem właścicielem kosztownego w utrzymaniu studia, a w wolnym zawodzie bardzo łatwo o utratę płynności finansowej. W pierwszych miesiącach działalności nieraz brakowało mi na czynsz. Gdyby nie wyrozumiałość pana Flichtenfelda, właściciela budynku, w którym mieściła się moja pracownia, niechybnie bym zbankrutował.

Mój niedawny wybawca, Manning R., już tak wyrozumiały nie był.

„Jeśli nie będziesz spłacał na czas swojego długu, nie będziemy mogli pozostać przyjaciółmi” – oświadczył mi któregoś razu i rzeczywiście na tym nasza przyjaźń się skończyła. Kolejną pożyczkę zaciągnąłem u państwa Schorów, spłaciłem Manninga i więcej go nie widziałem. Ale problemu to nie rozwiązywało. Ratunkiem mogłyby być zlecenia na zdjęcia reklamowe – nieporównywalnie lepiej płatne. Ale te z kolei prawie nigdy nie były podpisywane. Idealnie byłoby więc pracować nad dwoma rodzajami zleceń – dla wynagrodzenia i dla nazwiska.

Jednego byłem pewny: nie chciałem się ograniczać do jednej dziedziny fotografii. Portrety, moda, biżuteria i martwe natury potrafią być fascynujące, ale zawsze uważałem, że nic tak nie zabija twórczości jak rutyna. Unikałem przyjmowania tuzinkowych zleceń, nawet jeśli dawałyby poczucie względnej stabilności i rozwiązały większość problemów finansowych. Jeden jedyny raz dałem się skusić na ofertę przygotowania katalogu dla sieci domów towarowych J.C. Penney. Moja sytuacja finansowa była naprawdę tragiczna – i nagle zjawia się mój agent z tak dużym zadaniem! Gdy tylko przyjąłem tę propozycję, zaraz zaczęto znosić do mojej pracowni pudła z ich produktami. Ale od samego patrzenia na stosy towarów poczułem trudny do wytłumaczenia strach – jakby ich obecność w moim studio była zamachem na moją duszę, zapowiedzią otępienia, utraty wrażliwości i wyobraźni.

Do przyjęcia tego zlecenia zainspirował mnie kumpel, który zarabiał fortunę, robiąc zdjęcia do katalogów Searsa, wielkiego sklepu wysyłkowego i sieci domów towarowych z Chicago. Pracował w zasadzie tylko dwa razy w roku, trzepiąc fotki jak ze sztancy. Przez resztę czasu żył niczym król, a ponieważ nie miał w zwyczaju przepijać tego, co zarobił (a to zdarzało się wielu lekkomyślnym młodzieńcom w latach sześćdziesiątych), i zainwestował w nieruchomości, w parę lat później został milionerem. Poczułem jednak, że jego droga nie jest dla mnie. Kazałem wszystkie towary natychmiast odesłać z powrotem i wycofałem się ze zlecenia. Choć, biorąc pod uwagę moją ówczesną sytuację, był to ruch bardzo ryzykowny i zajęło mi wiele lat, zanim przyzwyczaiłem się do nieregularnej pracy i dochodów, dziś uważam, że była to jedna z najlepszych zawodowych decyzji w moim życiu.

Być może moja wiara we własne możliwości wynikała ze zdobytego już doświadczenia i wszechstronnego przygotowania. Nie zaplanowałem skrupulatnie ścieżki kariery, ale tak się szczęśliwie złożyło, że asystując Arnoldowi Newmanowi i Richardowi Avedonowi, fotografując dla Ilyi Schora i Natana Rapaporta, pracując jako grafik w CBS dla Lou Dorfsmana czy w studio filmowym Ferro, Magubgub & Schwartz, a potem w agencjach reklamowych Young & Rubicam i Grey Advertising, ciągle zdobywałem nową wiedzę. Dzięki temu dobrze znałem wszystkie etapy pracy w reklamie i wiedziałem, jak realizacja będzie wyglądała w ostatecznej formie. Umiałem rozmawiać z fachowcami z różnych dziedzin – od tekściarzy, muzyków, fotografów przez redaktorów i szefów artystycznych, po drukarzy – znałem ich żargon i rozumiałem oczekiwania. Gdybym od początku kształcił się na zawodowego fotografa, paradoksalnie pewnie nie nauczyłbym się tego wszystkiego.

„A którą szkołę fotograficzną pan ukończył?” – zapytał mnie ktoś

z publiczności po wygłoszeniu w 1995 roku wykładu w prestiżowym Rochester Institute of Technology i poczułem się niezręcznie. Byłem właśnie gościem jednej z najlepszych w całych Stanach i zarazem najdroższych uczelni kształcących zawodowych fotografów. Każdy student siedzący na sali płacił tysiące dolarów rocznie, by posiąść tę wiedzę tajemną. W dodatku mój wykład i dyskusja za pomocą satelity były transmitowane na żywo do dziesiątek uczelni fotograficznych w całych Stanach. Czy wypadało bezceremonialnie postawić się za przykład, że można wybić się w tym fachu bez ukończenia studiów fotograficznych? A czy wypadało tego nie zrobić? Wziąłem głęboki oddech, przybliżyłem się do mikrofonu i powiedziałem prawdę:

„Żadnej”.

Najlepszą szkołę daje samodzielne pokonywanie przeciwności przy pracy. Nauczyłem się tego, już fotografując dla Schora i Rapaporta. Ilya robił piękną i szalenie złożoną biżuterię ze srebra i złota – sygnety, naszyjniki, kolczyki. Utrwalenie ich połyskliwych powierzchni tak, by uchwycić każdy detal, było bardzo trudne, jeśli nie posiadło się umiejętności operowania światłem. Właśnie w czasie pracy nad zleceniami dla Schora nabyłem to absolutnie kluczowe doświadczenie w dziedzinie, którą się zajmuję.